Fazla Mesai Hesaplama ve Çalışma Süreleri

Çalışma şartları ve ücret, işçi ve işveren arasında yapılan iş sözleşmesiyle belirlenir. Ücret, işin niteliği, çalışma saatleri ve asgari ücret tutarları gibi faktörlere göre belirlenir. İşçinin asıl ücreti, çalışmaya başlayacağı iş ve iş yeri için belirlenen çalışma saatlerini kapsar. Bu nedenle asıl mesai ücreti, genellikle haftalık 45 saat çalışma karşılığında ödenecek ücreti ifade eder.

Ancak İş Kanunu, üretimin artması veya iş yoğunluğunun artması gibi nedenlerle fazladan çalışma yapılmasına da izin verir. İşçi, işin niteliği, iş yoğunluğu gibi durumlara bağlı olarak haftalık çalışma süresini aşarak çalışabilir. Bu durumda, normal çalışma süresinden daha fazla çalışma yapıldığı için ayrı bir ücret hesaplanmalıdır. İş Kanunu, fazla mesai yönetmeliği fazla çalışmaların bedelini belirlemek için asgari bir değer belirlemiştir. İşçi ve işveren, asıl ücrette anlaştıkları gibi, fazladan yapılacak çalışmaların ücretini kanunun asgari değerini gözeterek daha yüksek bir ücret olarak belirleyebilirler.

Fazla çalışma için işçinin onayının alınması gerekmektedir. Ancak her işçi fazla çalışma yapamaz ve bazı durumlarda fazla çalışma yasaklanmıştır. İş Kanunu, bazı işçi gruplarının ve bazı işlerde çalışanların fazla çalışmasını sınırlamış veya yasaklamıştır. Bu durumlar, işçinin yaşına, sağlık durumuna, hamilelik gibi özel durumlarına ve çalışma şartlarına bağlı olarak değişebilir. Yasal düzenlemeler, işçinin korunması ve iş sağlığı güvenliği açısından fazla çalışma sürelerini düzenlemektedir.

İşçinin onayı alınsa bile aşağıdaki durumlarda fazla çalışma yaptırılamaz:

• Sağlık kuralları bakımından günde ancak 7,5 saat ve daha az çalışılması gereken işlerde çalışanlar,
• Akşam 20:00 ile 06:00 saatleri arasında gece sayılan süre içerisinde yürütülen işlerde çalışanlar (turizm, özel güvenlik ve sağlık hizmeti yürütülen işlerde işçinin yazılı onayının alınması şartıyla 7,5 saatin üzerinde gece çalışması yaptırılabilir),
• Maden ocakları, kablo döşemesi, kanalizasyon, tünel inşaatı gibi yer ve su altında yapılan işlerde çalışanlar,
• 18 yaşını doldurmamış işçiler,
• İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği iş yeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı hekiminin (bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin) raporu ile belgelenen işçiler,
• Gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler,
• Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler,
• Zorunlu nedenler ve olağanüstü haller dışında yer altı maden işlerinde çalışan işçiler (4857 sayılı İş Kanunu’nun 42. ve 43. maddelerine göre).

Bu durumlar, işçilerin sağlığı, güvenliği ve özel durumları göz önünde bulundurularak fazla çalışmanın sınırlarını belirlemektedir. İşverenler, bu yasal düzenlemelere uyarak çalışma saati hesaplamak ve çalışanlarının haklarını korumakla yükümlüdür. Ayrıca, İş Kanunu’nun 41. maddesine istinaden fazla çalışma süresi bir yılda 270 saatten fazla olamaz.

İş Kanunu’nun 42. maddesi, belirli zorunlu durumlar ortaya çıktığında işverenin işçileri fazla çalıştırabilmesine imkân tanır. Bu durumlar şunları içerir:

• Arıza oluşması veya arızalanmanın mümkün görülmesi durumunda,
• Makineler, araç ve gereçler için hemen yapılması gereken acele işlerde,
• Zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkması durumunda,

Bu durumda, iş yerinin normal çalışmasını sağlamak amacıyla işçilerin tamamı veya bir kısmı fazla çalıştırılabilir. Ayrıca, yurt genelinde bir seferberlik durumu söz konusu olduğunda, seferberlik süresince iş yerlerinde işçiler fazla çalıştırılabilir. Bu durumda, çalışmanın karşılığı işçiye ödenmelidir.

Öte yandan, Cumhurbaşkanı, işlerin çeşidine ve ihtiyacın derecesine bağlı olarak günlük çalışma süresini artırma yetkisine sahiptir. Bu yetki, özellikle acil durumlar veya olağanüstü koşullar gerektirdiğinde kullanılabilir.

Ancak, işverenlerin bu durumlarda dahi işçileri fazla çalıştırmadan önce, gerekli önlemleri alması ve işçilerin sağlık, güvenlik ve refahını koruması önemlidir. Fazla çalışma süreleri ve çalışmanın karşılığı, iş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile belirlenen şartlara uygun olarak düzenlenmelidir.

İş yerlerinde fazla çalışma yapıldığında, fazla çalışma ücreti ödenmesi gerekmektedir. Fazla çalışma ücreti, İş Kanunu’nun azami çalışma süresi olan haftalık 45 saatten daha fazla çalışılan süreler için geçerlidir.

Fazla mesai hesaplama, normal saatlik ücretin %50 artırılarak yapılır. Bu ücret, asıl ücret ölçü alınarak hesaplanır. Günlük veya aylık ücretle çalışan işçilerde, öncelikle normal çalışmalarında mesai saat ücreti hesaplanır. Ardından, her bir saatlik fazla çalışma süresi için bu ücretin %50 artırılmış hali ödenir. “Mesai ücreti ne kadar” sorusuna yanıt ararken bu hesaplama oranının asgari olduğu, iş sözleşmeleri ve toplu iş sözleşmeleri ile artırılabileceği unutulmamalıdır.

Örneğin, haftalık çalışma süresi 45 saat olarak belirlenen bir iş yerinde aylık ücretle çalışan bir işçi için, 1 saatlik çalışmanın karşılığını bulmak için aylık ücreti 225’e bölünür. Bu durumda, 225 saat haftada 45 saat çalışan bir işçinin 1 aylık çalışma saatidir. İşveren çalışma günlerini haftanın farklı günlerine dağıtsa bile, 45 saatlik çalışmanın haftada 6 gün, günde 7,5 saat olduğu varsayılır. Hafta tatili dinlenmesi için alınan 7,5 saatlik hafta tatili ücreti de eklenir.

Bu şekilde, işçinin aylık ücreti 30 gün üzerinden hesaplanır ve aylık çalışma 30 gün için günlük 7,5 saatlik çalışma üzerinden 225 saat olarak belirlenir (7,5 x 30 = 225 saat).

Haftalık 40 saat çalışılan bir iş yerinde, saatlik ücretin hesaplanması için aylık toplam çalışma saati belirlenir. Bu hesaplama, o iş yerinin haftalık 6 gün çalıştığını varsayarak yapılır.

Örneğin, haftada 40 saat çalışan bir iş yerinde günlük çalışma saati, 40 saat / 6 gün = 6,66 saat olur. Haftalık çalışma saati hesaplama bu rakamı 6 gün ile çarparak elde edilir. Aylık çalışma saatini bulmak için 6,66 saat x 30 gün = 200 saat olarak hesaplanır.

Çalışanın saatlik ücretini bulmak için, aylık ücreti aylık toplam çalışma saatiyle bölmeniz gerekmektedir. Örneğin, çalışanın aylık ücreti 30.000 ₺ ise, saatlik ücreti 30.000 ₺ / 200 saat = 150 ₺ olarak hesaplanır.

Bu şekilde, haftalık 40 saat çalışılan bir iş yerinde, saatlik ücretin hesabı haftada 6 gün çalışma ve aylık toplam çalışma saati üzerinden yapılır.

Aylık Brüt Ücret / Aylık Toplam Çalışma Saati = Saatlik Ücret

İş Kanunu’na göre, iş yerlerinde haftalık çalışma süresi 45 saatten az olan durumlarda, haftalık çalışma süresi ile 45 saat arasında kalan fazladan çalışmalar “Fazla Sürelerle Çalışma” olarak adlandırılır ve fazla mesai ücretine tabiidir.

Örneğin, haftalık 40 saat çalışılan bir iş yerinde, işçinin bir hafta içinde 43 saat çalıştığını varsayalım. Bu durumda işçinin fazladan çalışmış olan 3 saatlik süre, “fazla sürelerle çalışma” olarak kabul edilir. Bu fazla sürelerle çalışmanın ücreti ise İş Kanunu’nun 41. maddesi uyarınca belirlenir.

Fazla sürelerle çalışmanın ücreti, işçinin saatlik ücretinin en az %25 zamlandırılması ile hesaplanır. Örneğin, işçinin saatlik ücreti 200 ₺ ise, fazla sürelerle çalışmanın saatlik ücreti 200 ₺ + (%25 x 200 ₺) = 250 ₺ olarak belirlenir.

Bu şekilde, iş yerlerinde haftalık çalışma süresi 45 saatten az olan fazla sürelerle çalışma durumunda, işçilere saatlik ücretlerinin en az %25 zamlandırılarak ödenmesi gerekmektedir.

İşçinin haftalık 40 saat çalışmasının üstüne 13 saat fazladan çalışması olduğunu varsayalım. Bu durumu “fazla çalışma” ve “fazla sürelerle çalışma” olarak ayırmamız gerekiyor.

İlk olarak, işçinin fazladan yaptığı ilk 5 saatlik çalışma, “fazla sürelerle çalışma” olarak kabul edilir. Bu süre için işçinin saatlik ücreti en az %25 zamlandırılarak ödenir.

Sonraki 8 saatlik çalışma ise “fazla çalışma” olarak kabul edilir. İşçinin saatlik ücreti bu fazla çalışma süresi için ise en az %50 zamlandırılarak hesaplanır.

Örneğin, işçinin saatlik ücreti 100 ₺ olsun. Bu durumda:

İlk 5 saatlik fazla sürelerle çalışma için saatlik ücreti: 100 ₺ + (%25 x 100 ₺) = 125 ₺ olur.

Sonraki 8 saatlik fazla çalışma için saatlik ücreti: 100 ₺ + (%50 x 100 ₺) = 150 ₺ olur.

Bu şekilde, işçinin 13 saatlik fazladan çalışmasının ilk 5 saati “fazla sürelerle çalışma” olarak %25 zamla hesaplanırken, sonraki 8 saati ise “fazla çalışma” olarak %50 zamla hesaplanır.

Fazla çalışma veya fazla mesai hesaplarken, İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği gereği; yarım saatten az olan süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat sayılır.

İşçiler, fazla çalışma sürelerinin karşılığında izin kullanmak isteyebilirler. Bu durumda, fazla çalışma süreleri “serbest zaman” olarak adlandırılan izin süreleriyle denk tutulur.

İşçi, fazla sürelerle çalıştığı her 1 saat için 1 saat 15 dakika izin kullanabilirken, fazla çalışma yaptığı her bir saat için 1 saat 30 dakika izin kullanma hakkına sahiptir. Bu, İş Kanunu’nda belirlenen oranlardır.

İşçinin fazla çalışma süreleri karşılığında kullandığı izin süreleri için ücretinden herhangi bir kesinti yapılamaz. İşveren, işçinin talep etmesi üzerine fazla çalışma sürelerini izin olarak kullandırır. İşçinin talebi olmadan, işveren fazla çalışma süreleri karşılığında ücret ödemek yerine izin veremez.

Ancak, işçinin fazla çalışma karşılığında kullanacağı serbest zaman iznini kullanması için 6 aylık bir süresi vardır. Eğer işçi bu süre içinde iznini kullanmazsa, fazla çalışma sürelerinin ücreti ödenmelidir.

Bu nedenle, işçilerin fazla çalışma sürelerini izin olarak kullanmak istemeleri durumunda, işverene talepte bulunmaları ve izinleri 6 aylık süre içinde kullanmaları önemlidir. Aksi takdirde, fazla çalışma süreleri ücret olarak ödenmelidir.

İş Kanunu’na göre, haftalık çalışma süresini tamamlayan işçilere, 24 saat kesintisiz dinlenme süresi yani hafta tatili verilmesi esastır. Önceki günlerde çalışarak hak kazanılan hafta tatili günlerinin ücreti, herhangi bir çalışma karşılığı olmaksızın ödenir.

Pazar mesai hesaplama için ücretin belirlenmesinde haftalık çalışma süresi önem taşır. Bir iş yerinde haftalık normal çalışma süresi 45 saat ise, hafta tatilinde çalışılması durumunda bu işçilerin ücretleri %50 artırılarak ödenir. Yani, haftalık çalışmasını tamamlamış olan işçi, hafta tatili gününde çalışsa da çalışmasa da o gün için bir günlük ücretini hak eder.

Hafta tatilinde çalışan işçi, haftalık çalışma süresi üzerinden fazla çalışma ve/veya fazla sürelerle çalışma ücretine de hak kazanır. Bu durumda, hafta tatili gününde çalışan işçinin normal çalışma süresini aşan süreler fazla çalışma olarak kabul edilir ve ilgili ücretler uygulanır.

Günlük ya da saatlik ücretle çalışan işçilerin ücreti hesaplanırken, hafta tatili için de ücret ilave edilir. Yani, işçi hafta tatilinde çalışmışsa, bu çalışmanın karşılığı olan zamlı ücret de hesaplanarak işçinin ücretine eklenir.

Bu şekilde, işçilerin hafta tatili çalışmaları ve buna bağlı ücretlendirme İş Kanunu’nda belirlenen kurallar doğrultusunda yapılır.

İşverenler, ulusal bayram ve genel tatil günlerinde çalışma karşılığı olmaksızın, işçilerin ücretlerini ödemekle yükümlüdür. Bu durum, tam zamanlı günlük veya saatlik ücretle çalışan işçiler için geçerlidir.

Tam zamanlı günlük veya saatlik ücretle çalışan işçiler, çalıştıkları günlerin ücretiyle birlikte resmî tatil günlerinin ücretini de ayrıca hesaplanarak bordroya eklenir. Bu şekilde, işçilere hem normal çalıştıkları günlerin ücreti ödenir hem de resmî tatil günleri için ayrı bir ücret ödenir.

Ancak, aylık ücretle çalışan işçilerin ücretleri, çalışıp çalışmamalarına bakılmaksızın belirlenir. Bu nedenle, aylık ücretle çalıştırılan işçilere ulusal bayram ve genel tatil günleri için ek bir ücret ödenmesine gerek yoktur. Çünkü aylık ücretleri zaten resmî tatil günlerinin ücretini içermektedir.

Ulusal bayram ve genel tatil günlerinde çalışan işçiler ise, bir günlük ücretlerine ek olarak fazla çalışma yapmaları nedeniyle ek ücret hak ederler. Örneğin, bir işçi ulusal bayram veya genel tatil gününde çalışıyorsa, o gün için normal günlük ücretini alırken, ayrıca çalıştığı için bir günlük daha ücret alır.

İşverenler, iş yerlerindeki çalışma süresini belirlerken genel koşullar, işin niteliği, çalışanların özellikleri ve ilgili mevzuatın sınırlarını göz önünde bulundururlar. Çalışma süresi, işçinin dinlenme imkânı sağlanması ve özel yaşantısını sürdürebilmesi için belirli sınırlara tabidir.

Ülkeler, çalışma süresiyle ilgili düzenlemeler yaparken Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) tarafından kabul edilen sözleşmelere uyum gösterirler. Bu sözleşmeler, çalışma saatleri, haftalık çalışma süresi, haftalık dinlenme süresi gibi konuları kapsar. Ülkemizde de ILO’nun onaylanan sözleşmeleri dikkate alınarak haftalık çalışma süresi, haftalık dinlenme süresi ve günlük çalışma saati gibi sınırlar belirlenmiştir.

İşin doğasına göre, çalışma saatleri farklı şekillerde düzenlenebilir. İşveren, çalışmanın başlama ve bitiş saatlerini, dinlenme sürelerini işçilere bildirmekle yükümlüdür. Böylece işçiler, çalışma süresi ve dinlenme süreleri konusunda bilgilendirilir ve bu konuda haklarını koruyabilirler. İşverenin bu bilgilendirmeyi yapması, işçilerin çalışma süresini ve dinlenme sürelerini takip edebilmesini sağlar.

İşçinin, fiilen çalışmasa bile günlük çalışma süresinden sayılan haller, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 66. maddesinde düzenlenmiştir. Bu süreler:

• Madenlerde, taş ocaklarında, yer altında veya su altında çalışılacak işlerde işçilerin kuyulara, dehlizlere veya asıl çalışma yerlerine inmeleri veya girmeleri ve bu yerlerden çıkmaları için gereken süreler.
• İşçilerin, çalıştırılmak üzere işveren tarafından iş yerleri dışında bir yere gönderilmeleri halinde yolda geçen süreler.
• İşçinin her an iş görmeye hazır halde çıkacak işi bekleyerek çalıştırılmaksızın boş geçirdiği süreler.
• İşçinin işveren tarafından başka bir yere gönderilmesi veya işverenin evinde, bürosunda ya da işverenle ilgili herhangi bir yerde meşgul edilmesi suretiyle asıl işini yapmaksızın geçirdiği süreler.
• Emziren işçilerin, emzirme izninde geçirdiği süreler.
• Yerleşim yerlerinden uzak bir mesafede olduğu için iş yerine toplu gidiş esnasında geçen süreler. (Demiryolu, karayolu, köprü, baraj yapımı, korunması, onarımı ve tadili gibi işler)

İşçinin çalışma süreleri dışında, çalışma arasındaki dinlenme süreleri de yasa ile hüküm altına alınmıştır. Günlük çalışma süresinin ortalama bir zamanında işçiye;

• 4 saat veya daha kısa süreli çalışmalarda en az 15 dakika,
• 4 saatten fazla ve 7,5 saate kadar (7,5 saat dâhil) süreli işlerde en az yarım saat,
• 7,5 saatten fazla süreli işlerde en az 1 saat ara dinlenme verilir.

Bu süreler, çalışma süresinden sayılmaz. İklim, mevsim, o yerdeki gelenekler ve işin niteliği göz önünde tutularak sözleşmeler ile aralı olarak da kullandırılabilir. Dinlenmeler bir iş yerinde işçilere aynı veya değişik saatlerde kullandırılabilir.

4857 sayılı İş Kanunu’nun 63. maddesi, bir iş yerinde çalışma süresini en fazla 45 saat olarak belirler. Eğer başka bir kararlaştırma yapılmamışsa, bu süre iş günlerine eşit olarak bölünerek uygulanır. Genel olarak kabul gören düzenlemeye göre, haftada 6 gün ve günde 7,5 saat çalışma şekli yaygındır. Ancak bu, zorunlu bir kural değildir. İşveren, çalışma saatlerini istediği gibi belirleyebilir, ancak haftalık çalışma süresini 45 saati aşmamak koşuluyla sınırlıdır.

Örneğin, işveren haftada 5 gün çalışma ve günde 9 saat çalışma şeklini tercih ederek haftalık 45 saati tamamlayabilir. Ayrıca, işverenler haftalık 45 saatten daha az bir çalışma süresi uygulayabilirler. Örneğin, haftada 5 gün çalışma ve günde 8 saat çalışma şeklinde haftalık 40 saat çalışma süresi uygulanabilir. Ya da haftada 6 gün çalışma ve günde 7 saat çalışma şeklinde, haftada toplam 42 saat çalışma süresi uygulanabilir.

Bunun yanı sıra, günlük çalışma saatlerinin sınırı da önemlidir. Bir işçinin günlük çalışma süresi en fazla 11 saat olabilir.

Haftalık çalışma süresini tamamlayan işçiye, 24 saat kesintisiz dinlenme verilir ve bu dinlenme süresi çalışılmış gibi ücretlendirilir. Haftalık çalışma süresi, işçinin ara dinlenme (yemek molası) ve hafta sonu dinlenmesi gibi süreleri içermez.

İş Kanunu’na göre:

• Yeraltında maden işlerinde çalışan işçilerin günlük çalışma süresi 7,5 saat ve haftalık çalışma süresi 37,5 saati geçemez. Bu işçiler için özel bir düzenleme yapılmıştır.
• 15 yaşını doldurmuş çocuklar günde 8 saat, haftada 40 saat çalıştırılabilirken, 14 yaşını doldurmuş çocuklar için günlük çalışma süresi 7 saat, haftalık çalışma süresi ise 35 saati geçemez. 14 yaşını doldurmamış çocuklar ise sanat, kültür, reklam faaliyetleri gibi belirli alanlarda en fazla günde 5 saat, haftada 30 saat çalıştırılabilir. Ancak bu durumda sözleşme yapılması ve izin alınması gerekmektedir. Çocuk işçilerin çalışma süreleri konusunda da özel bir düzenleme bulunmaktadır.
• Turizm, özel güvenlik ve sağlık hizmetlerinde çalışanlar için gece çalışması ise en fazla 7,5 saat olarak belirlenmiştir. “Gece” çalışma süresi, en geç saat 20.00’de başlayarak en erken saat 06.00’ya kadar geçen süreyi ifade eder. Turizm, özel güvenlik ve sağlık hizmeti yürütülen işlerde, işçinin yazılı onayı alınarak 7,5 saatten fazla gece çalışması yapılabilir.

Bu özel durumdaki kişiler veya meslek grupları için farklı çalışma süreleri ve koşulları belirlenmiştir.