Daha çok 2022 yıllarında Merriam-Webster, “ile duymaya başladığımız terim artık işyerlerimizde de karşılaşıyoruz. Gaslighting, bir kişinin gerçeklik algısını manipüle ederek, karşı tarafın kendi düşüncelerinden ve deneyimlerinden şüphe etmesine neden olma taktiğidir. İş dünyasında bu tür manipülasyonlar, özellikle çalışanların güvenini, motivasyonunu ve üretkenliğini olumsuz etkileyebilir.
Gaslighting Nedir? 1938 yapımı Gaslight adlı oyundan gelmektedir. Oyunda başkahraman olan koca, karısının akıl sağlığını manipüle ederek onun delirdiğine ikna etmeye çalışır. Örneğin, koca karısına, evdeki gaz lambasının söndüğünü hayal ettiğini söyler, oysa bu gerçek değildir. Bu hikâye, gaslighting’in temel mekanizmasını, yani birinin gerçeklik algısını sürekli sorgulatarak onu manipüle etmeyi göstermektedir.
iş yerinde daha çok üst düzey yöneticilerin veya meslektaşların, belirli bir çalışanın özgüvenini sarsma amacıyla uyguladığı manipülatif davranışlar şeklinde ortaya çıkabilir. Bu davranışlar, genellikle kişinin yaptığı işi küçümsemek, hatalarını abartmak ya da var olmayan sorunlar yaratmak gibi yöntemlerle gerçekleşir. Sonuç olarak, hedef alınan çalışan kendini değersiz hissetmeye başlayabilir ve zihinsel olarak yıpranabilir. Duygusal ve zihinsel dengesizliğe yol açabileceği gibi, kurbanı manipülatöre bağımlı hale getirebilir.
Yazımda daha çok, gaslighting kavramı insan kaynakları (İK) bakış açısıyla ele alınacak; iş yerindeki etkileri, belirtileri ve nasıl önlenebileceğini anlatacağım.
Gaslighting günümüzde daha geniş bir kavram haline gelmiştir. Sahte haberler, troller, komplo teorileri ve derin sahtecilikler de bu tür manipülasyonun birer biçimi olarak değerlendirilmektedir. İş yerinde ise çalışanların profesyonel kimliklerini ve yeteneklerini sorgulamalarına neden olabilir, bu da uzun vadede çalışan motivasyonu ve performansı üzerinde yıkıcı etkiler yaratır.
İnsan Kaynakları Perspektifinden Gaslighting
Gaslighting, iş yerinde verimliliği düşürebilecek ve çalışanların sağlığını tehlikeye atabilecek önemli bir sorundur. İK departmanları tespit etmek, önlemek ve çalışanları korumak için çeşitli adımlar atabilir. İş yerinde belirgin belirtileri şunlardır:
- Performansa ilişkin sürekli olumsuz yorumlar duymak.
- Gerçeklik algısını sorgulamak.
- Olumsuz dedikodulara maruz kalmak.
- Doğru olmayan hatalarla suçlanmak.
- Söylendiğinde söylenmeyen bir şeyin iddia edilmesi.
- Kamuoyunda eleştirilip, özelde övgü almak.
- Duygular, algılar ve çabalar konusunda küçümsenmek.
- İlgili toplantı ve etkinliklerden dışlanmak.
Süreci ters manipüle etmek için basit ama etkili yöntemler;
İş yerinde gaslighting gibi davranışların arttığı ortamlarda çalışanların iş değiştirme oranlarının yükseldiği gözlemlenmektedir. Bu durum, insan kaynakları profesyonelleri için önemli bir uyarı niteliğindedir; çalışan bağlılığını artırmak ve bu tür toksik davranışları önlemek, iş yeri kültürünün iyileştirilmesi adına kritik adımlardır. Özellikle taciz ya da ayrımcılık ile ilişkilendirildiğinde, bu tür manipülasyonlar işverenin hukuki sorumluluğunu artırabilir. Bu nedenle, insan kaynakları departmanları, şikayetleri dikkatle incelemeli ve uygun önlemleri almalıdır.
- Eğitim ve Farkındalık Programları
Gaslighting’in iş yerinde tespit edilmesi zor olabilir, çünkü manipülasyon genellikle gizlice ve yavaşça ilerler. Bu nedenle, İK departmanları çalışanlara ve yöneticilere gaslighting hakkında farkındalık kazandıracak eğitimler vermelidir. Bu eğitimlerde, gaslighting’in iş yerinde nasıl meydana geldiği, belirtileri ve kurbanların bu durumu nasıl raporlayabileceği üzerinde durulmalıdır. Eğitimlerle çalışanların bu konuda bilinçlenmesi, erken müdahale şansını artıracaktır.
- Güçlü Destek ve Şikayet Mekanizmaları
Gaslighting mağdurları, genellikle yaşadıkları durumun farkına varmakta zorlanırlar. Bu nedenle, iş yerinde güvenli bir şikayet ve destek sistemi kurulmalıdır. Anonim raporlama sistemleri, düzenli çalışan memnuniyeti anketleri ve açık kapı politikaları bu süreçte etkili olabilir. Ayrıca, İK, gaslighting mağdurlarına psikolojik destek sağlayarak bu kişilerin ruhsal sağlıklarını korumalarına yardımcı olmalıdır.
- İş Kültürü ve Liderlik Rolü
Gaslighting’in yaygınlaştığı iş yerlerinde genellikle olumsuz ve baskıcı bir iş kültürü vardır. İK, kapsayıcı, şeffaf ve destekleyici bir iş ortamı yaratmalıdır. Özellikle liderler ve yöneticiler, gaslighting’e karşı sıfır tolerans politikası uygulamalı ve manipülatif davranışları teşvik eden ortamlardan kaçınılmalıdır. Çalışanlar arası güven ve şeffaf iletişim, gaslighting’in önlenmesi için önemli bir unsurdur.
- Performans Yönetimi
Gaslighting, çalışanların işlerini sorgulamalarına neden olabileceği için, şeffaf ve objektif bir performans yönetim sistemi büyük önem taşır. İK, geri bildirimlerin adil, objektif ve yapıcı olmasını sağlamalıdır. Çalışanların başarıları ve hataları, adil bir şekilde değerlendirilmelidir. Bu, çalışanların kendilerini değerli hissetmelerine yardımcı olabilir ve gaslighting’in olumsuz etkilerini en aza indirebilir.
Gaslighting’in Çalışanlar Üzerindeki Etkileri
Gaslighting, iş yerinde çalışanların zihinsel ve duygusal dengesini bozabilir. Sürekli olarak yetkinliklerini sorgulayan ve manipülasyona maruz kalan çalışanlar, özgüvenlerini kaybedebilir, depresyon ve tükenmişlik sendromu geliştirebilir. Ayrıca, uzun vadede iş tatminsizliği ve işten ayrılma niyeti de artabilir. Bu nedenle İK’nın gaslighting’e karşı hızlı ve etkili bir müdahalede bulunması hayati önem taşır.
Gaslighting, iş yerinde çalışanların hem bireysel hem de profesyonel hayatlarını olumsuz etkileyen ciddi bir sorundur. 2023 ve 2024 iş gücü trendleri, çalışanların psikolojik güvenliği önemsediklerini ve bu tür manipülatif davranışların olduğu iş yerlerinde kalmak istemediklerini göstermektedir. İnsan kaynakları departmanları, gaslighting’i önlemek ve çalışan refahını korumak için gerekli adımları atarak sağlıklı ve kapsayıcı iş ortamları oluşturmalıdır.
